60 lat Nostra Aetate: rozmowa z Dawidem Gospodarkiem o dialogu i zrozumieniu

Źródło:Dunaj instytut dialogu

Z okazji rocznicy ogłoszenia deklaracji Nostra Aetate, rozmawiamy z Dawidem Gospodarkiem – katolickim dziennikarzem – o tym, jak ten dokument zmienił relacje międzyreligijne i dlaczego jego przesłanie wciąż pozostaje aktualne.

Nostra Aetate, ogłoszona 28 października 1965 roku przez Sobór Watykański II, była przełomem w podejściu Kościoła katolickiego do innych religii.

W naszej rozmowie chcemy przyjrzeć się: – jak ten dokument wpłynął na relacje między chrześcijanami a muzułmanami, – co zmienił w świadomości społecznej, – i jakie znaczenie ma dziś, w świecie podzielonym przez uprzedzenia i konflikty.

Czym dla Ciebie osobiście jest Nostra Aetate? Dla mnie to przykład i mobilizacja do uczciwego otwarcia na dialog i spotkanie – ze świadomością własnej tożsamości, ale otwartością na dobro, które możemy znaleźć u drugiego. Nie tylko na poziomie teoretycznych dyskusji o religii czy prawdzie, ale i wspólnych konkretnych działań dla pokoju i wspólnego dobra.

Jak oceniasz znaczenie tego dokumentu dla Kościoła katolickiego i świata w 1965 roku?

W 1965 r. Nostra Aetate była odpowiedzią Kościoła na wielkie przemiany XX wieku: refleksję filozoficzno-teologiczną, sekularyzację, migracje, zetknięcie kultur i religii oraz traumę II wojny światowej. Deklaracja przełamywała wielowiekowe stereotypy (zwłaszcza wobec judaizmu) i dawała jasny sygnał: Kościół odrzuca antysemityzm, uprzedzenia i otwiera się na dialog. W praktyce dokument pomógł ustanowić podstawy dla relacji międzyreligijnych w szybko zglobalizowanym świecie – stworzył język i ramy, które później nauczaniem i gestami rozwijali kolejni papieże. Wciąż jednak dużo przed nami, zwłaszcza jeśli chodzi o przepracowanie mentalności w Kościele. Jeśli chodzi o świat – dialog na poziomie religii jest ważnym przykładem, że rzeczywistość, która w historii bywała iskrą prowadzącą do tragicznych i bluźnierczych wojen, może stanowić solidny fundament dla budowania pokoju, i to bez przemocy.

Czy możemy powiedzieć, że Nostra Aetate była rewolucją w podejściu do religii niechrześcijańskich?

Jeśli spojrzy się na wcześniejsze nauczanie i praktykę Kościoła, to tak – mamy do czynienia z rewolucją. Jednocześnie była owocem długiego procesu i przygotowań; nie była zerwaniem z tradycją, lecz jej odczytaniem na nowo w świetle Ewangelii i zrozumienia pojęcia godności człowieka, w tym fundamentalnej wolności jego sumienia.

Jakie owoce Nostra Aetate widzimy dziś w relacjach między katolikami a muzułmanami?

Łatwiej mi mówić o samym Kościele katolickim niż świecie muzułmańskim, który nie jest jednorodny. Z pewnością konkretem jest stworzenie instytucji (kościelnych, ośrodków akademickich, działań charytatywnych) do dialogu międzyreligijnego i wspólne dokumenty oraz gesty.

Czy w polskim Kościele temat dialogu międzyreligijnego jest obecny – i jeśli tak, to w jaki sposób?

Istnieją ciała odpowiedzialne za dialog przy Episkopacie, również oddolne. Są ważne inicjatywy takie jak Dzień Judaizmu czy Islamu w Kościele katolickim w Polsce. Są organizowane wspólne spotkania modlitewne, dyskusyjne, inicjatywy charytatywne. Kwestię dialogu międzyreligijnego porusza się na katechezie czy w kościelnych mediach.

Z jakimi wyzwaniami mierzy się dziś dialog międzyreligijny w Polsce i w Europie?

Główne wyzwania to polaryzacja społeczna i polityczna – instrumentalizacja religii w debacie publicznej; podejrzliwość i lęk wynikające z kryzysów migracyjnych, działań hybrydowych wrogich państw i terroryzmu – które utrudniają zaufanie; braki formacyjne – niedostateczna znajomość innych tradycji wśród wiernych i księży; różnice teologiczne co do istotnych kwestii wymagające cierpliwego dialogu teologicznego; niedostatek instytucjonalnego wsparcia w niektórych miejscach – brakuje stałych programów i środków. Te wyzwania są zarówno lokalne, jak i europejskie; rozwiązanie wymaga długofalowej formacji, odwagi i realnej współpracy.

Jak Nostra Aetate inspiruje współczesnych katolików?

Inspirować może ona na trzech poziomach: teologicznym – przypomnienie, że łaska Boża i ziarna prawdy mogą występować poza granicami własnego Kościoła; moralnym – wezwanie do odrzucenia uprzedzeń, antysemityzmu, ksenofobii, przemocy; praktycznym – zachęta do współpracy na rzecz dobra wspólnego (pokój, prawa człowieka, pomoc ubogim). To inspiracja do budowania mostów, bycia w tym proaktywnym i cierpliwym.

Co, Twoim zdaniem, mogą zrobić wspólnie katolicy i muzułmanie, aby rozwijać duch Nostra Aetate w dzisiejszym świecie?

Widzę kilka konkretnych obszarów współpracy: działania społeczne i humanitarne – wspólne programy pomocy dla ubogich czy integracji migrantów; to buduje konkretne więzi. Edukacja międzykulturowa i międzyreligijna – wspólne kursy, wykłady, wymiany akademickie między uczelniami i instytucjami religijnymi i troska by wewnątrz naszego środowiska budować otwartość na uczciwy dialog. Dialog teologiczny i praktyczny – spotkania uczonych i praktyków, które omawiają zarówno wspólne wartości (np. godność osoby, sprawiedliwość), jak i różnice – w atmosferze uczciwości i szacunku; również wspólne czytanie świętych pism z naszych tradycji oraz modlitwa. Wspólne oświadczenia na rzecz pokoju i przeciwdziałania przemocy – świadectwo jedności wobec przemocy i nietolerancji może mieć duży wpływ społeczny.

W jaki sposób media mogą promować wartości zawarte w tym dokumencie – szacunek, otwartość i współpracę?

Media mają dużą odpowiedzialność: promować rzetelną wiedzę o innych religiach, unikać sensacyjności i stygmatyzacji, przedstawiać historie współpracy między wspólnotami i edukować o teologicznych podstawach dialogu. Promować i współtworzyć programy edukacyjne, reportaże pokazujące wspólne inicjatywy społeczne (pomoc migrantom, dialog naukowy), publikować wywiady z liderami religijnymi różnych tradycji oraz zwalczać mity i dezinformację. Media mogą też dawać platformę świadkom dobrych praktyk – to wzmacnia kulturę zaufania.

Czy osobiście miałeś doświadczenia spotkań lub dialogu z muzułmanami, które odzwierciedlają ducha Nostra Aetate?

Brałem udział w konferencjach i lokalnych inicjatywach, gdzie spotkania z imamami, badaczami islamu i młodymi muzułmanami miały wymiar zmieniający perspektywę: odkrycie, że codzienne obawy i pragnienia są nam bardzo bliskie. Takie doświadczenia odzwierciedlają ducha Nostra Aetate – dialogu, który zaczyna się od spotkania, wysłuchania i od starań o dobro wspólne. Gdy tylko miałem możliwość, organizowałem spotkania edukacyjne o islamie dla młodzieży w szkole czy seniorów. Ważne były dla mnie doświadczenia spotkań modlitewnych o pokój czy to w Kijowie czy w Warszawie, w okolicznościach, kiedy poczucie bezpieczeństwa jest dramatycznie i realnie zagrożone.

Dawid Gospodarek – dziennikarz, publicysta. Zaangażowany w dialog ekumeniczny i międzyreligijny. Członek Inicjatywy Zranieni w Kościele, Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów, Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego.