Mówienie o przeszłości oznacza nadzieję na przyszłość. Obchody 83. Rocznicy Zagłady w Mszanie Dolnej

Źródło: Sztetl Mszana Dolna

17.08.2025 r. w Mszanie Dolnej odbyły się obchody 83. Rocznicy Zagłady, zorganizowane przez naszą Fundację Sztetl Mszana Dolna. Miały one za zadanie upamiętnić pomordowanych 19.08.1942 r. w największej masowej egzekucji w regionie, a także pozostałe Ofiary, zabijane podczas niemieckiej okupacji w innych miejscach.

Uroczystość miała 4 ważne elementy

Pierwszym z nich była debata o potrzebie i sensie troski o pamięć i dialog. Przyświecała jej myśl prof.Joanny Tokarskiej-Bakir: „Przeszłość nam nie zagraża. Ona już się wydarzyła. Zagraża nam zła przyszłość, jeśli nie wyciągniemy wniosków z bolesnej przeszłości”.

W panelu dyskusyjnym wzięli udział przedstawiciele Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów, Klubu „Przymierze” oraz Rady Dialogu Archidiecezji Krakowskiej, a także lokalni aktywiści. W dyskusji podnoszono ogromną rolę pielęgnowania pamięci oraz szukania dróg dialogu, tego, co łączy ludzi różnych wyznań, wspólnoty działań dla dobra. Paneliści opowiedzieli o swojej drodze do dialogu, motywacjach, wyzwaniach, trudnościach i światełkach nadziei. Reprezentowane były 3 pokolenia: od młodych doktorantów UJ, po emerytów - ks.Prof. Łukasza Kamykowskiego, Przewodniczącego Rady Dialogu naszej diecezji oraz pomysłodawczynię i prowadzącą spotkanie, prezes Fundacji Urszulę Antosz-Rekucką. Podsumowaniem rozmowy było wezwanie do wzajemnej życzliwości jako drogi naprawiania podziałów i radykalizmu.

Drugim elementem, a zarazem centralnym wydarzeniem obchodów, była ceremonia pamięci na Pańskim, przy zbiorowej mogile i tablicy upamiętniającej z imienia i nazwiska wszystkie Ofiary Zagłady związane z naszym miastem.

W tym roku odczytywano fragmenty zeznań nielicznych ocalonych, z procesu zbrodniarzy hitlerowskich w Bochum. W śród przejmującej ciszy brzmiały pełne bólu słowa świadków, którzy musieli bezsilnie patrzeć na śmierć swoich najbliższych. Oddzieleni do dalszej pracy, poprzez gehennę obozów, przetrwali, by dać zaświadczyć. W masowej egzekucji nazistowscy zbrodniarze wymordowali niemal całą społeczność mszańskich Żydów, w tym chrześcijan o żydowskich korzeniach, oraz licznych przesiedleńców z wielu miast. 1/3 Ofiar nie ukończyła 18 roku życia!

Ceremonię rozpoczął Psalm 23 w wykonaniu Ariela Cahna, zaś żydowskie modlitwy: „Ela male rachamim” i „Kadisz” odśpiewał prawnuk zamordowanych w tym miejscu Amalii i Dawida Rebhunów, Awraham Taylor. Modlitwę katolicką odmówił ks.Prof.Kamykowski. Na koniec zebrani złożyli kamyki pamięci, zapalili znicze, oddali hołd Ofiarom.

"Rozmowa o przeszłości oznacza nadzieję na przyszłość. Zachowanie cmentarzy dla przyszłych pokoleń to wiara w przyszłość. Mówienie o przeszłości oznacza nadzieję na przyszłość" - Ruth Singer, córka ocalonego z masakry na PańskimLejba Gatterera, który jako pierwszy ratował cmentarz żydowski w Mszanie Dolnej przed całkowitym zniszczeniem.

Kolejnym punktem było oddanie do użytku po gruntownym remoncie, cmentarza żydowskiego przy ul. Zakopiańskiej. Fundacja Sztetl Mszana Dolna, która wraz z Miastem pozyskała dofinansowanie z rządowego programu odnowy zabytków, wzięła na swoje barki wyremontowanie niszczejącego ogrodzenia oraz renowację kolejnych zabytkowych 20 macew. Formalny odbiór prac odbędzie się 20.08.2025 r. jednak zostały one już ukończone – symbolicznego otwarcia bramy dokonali: reprezentująca Urząd Miasta Pani Sekretarz Ewa Poray-Zbrożek i wiceprezes Fundacji, Marek Rekucki, którego ogromną zasługą była realizacja tak rozległego i trudnego przedsięwzięcia. Nową, dwujęzyczną tablicę, zawierającą podstawowe informacje o cmentarzu, losach jego ratowania oraz zasadach zachowania, odsłonili młodzi członkowie Sztetla, Rachela i Jakub Antosz-Rekuccy.

Cmentarz żydowski jest także miejscem martyrologii żydowskiej ludności miasta i okolic, upamiętnionych przez Fundację w 2022 r. wspólną macewą i granitowymi znacznikami. Przejmujące modlitwy, niosące się w niebo, wyśpiewał kantor i rabin, Awraham Taylor. W uroczystości uczestniczyli wykonawcy renowacji macew z Krakowa, firmy konserwatorskiej KonsArt Marka Sawickiego, z szefem i podwykonawcami, państwem Joanną i Piotrem Marczykami. Wykonawca remontu ogrodzenia, Piotr Krzysztofiak z lokalnego Milbartu, nie mógł być osobiście obecny, zasłużył jednak na wdzięczność ze względu na kolejną solidną i terminowo wykonaną pracę.

Uczestnicy położyli kamyki i zapalili znicze w miejscach spoczynku dawnych współmieszkańców i Ofiar Zagłady, w tym kilkorga dzieci.

Hufcowi ZHP Gorczański dziękujemy najserdeczniej za umundurowaną asystę oraz przygotowanie kamyków na groby.

Po trudach tych niełatwych uroczystości, uczestnicy mogli ukoić dusze podczas ostatniej części obchodów, koncertu kwartetu smyczkowego „Con Affetto”. Zabrzmiały melodie z różnych stron świata, zainaugurowane przepięknym polonezem Wojciecha Kilara do filmu „Pan Tadeusz”, przeplatane tangiem, oberkiem, polską muzyką filmową, a także tradycyjnymi melodiami żydowskimi, melodiami z musicalu „Skrzypek na dachu” oraz filmu „Lista Schindlera”, którą – wykonaną premierowo – kwartet zadedykował pamięci pomordowanych. Zgromadzona publiczność nagrodziła panie owacją na stojąco i zaprosiła na przyszły rok do Mszany.

Wydarzenia były transmitowane na gorąco przez nieoceniona ekipę Dariusza Ptaka, co umożliwiło udział potomkom z USA, Izraela, Australii, Danii i Niemiec. Nagrania z uroczystości będą dostępne niebawem na naszym kanale YT @sztetlmszanadolna.

Patronat Honorowy nad wydarzeniem objęła Burmistrz Miasta Agnieszka Orzeł.

• Dofinansowano z Urzędu do spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych
• Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Narodowego Centrum Kultury EtnoPolska.Edycja 2025

Uczestnicy otrzymali pamiątkowe folderki, mogli także skorzystać z przygotowanego poczęstunku

Fundacja Sztetl Mszana Dolna wyraża ogromna wdzięczność uczestnikom:

• mieszkańcom i gościom, za uczczenie pamięci dawnych mieszkańców naszej małej Ojczyzny, za nieobojętność!
• Hufcowi ZHP Gorczański za pomoc w organizacji ceremonii pamięci.
• Klubowi Senior+ za pomoc w przygotowaniu posiłku dla uczestników.
• Dyrekcji Miejskiej Biblioteki w Mszanie Dolnej za udostępnienia pomieszczeń na debatę i koncert.
• Magdalenie Czajce – strażniczce pamięci z Żelechowa, za przygotowanie pięknych wiązanek na miejsca pamięci.
• Agnieszce Józefiak-Lewandowskiej za całodzienną obecność, fotorelację, wszelką pomoc.

Więcej:

Sztetl Mszana Dolna

Idea

Jesteśmy rodziną i grupą przyjaciół, którym leży na sercu ocalenie pamięci po mszańskich Żydach i budowanie przyjaznych relacji z nielicznymi potomkami ocalonych. Dbamy o miejsca pamięci i męczeństwa mszańskich Żydów, organizujemy obchody rocznic Zagłady w naszym mieście, Dni Pamięci, spacery pamięci. Sadzimy z młodzieżą cebulki krokusów na miejscach zbiorowych mordów, by upamiętnić nieletnie Ofiary. Co tydzień zapalamy szabatowe świece i pieczemy chałkę, a podczas Chanuki w naszym oknie przez 8 wieczorów płonie chanukija – to wszystko jako wyraz pamięci, dla i za mszańskich Żydów, niezgoda na to, co się z nimi stało. Szukamy i utrzymujemy kontakty z potomkami ocalonych. Prowadzimy fanpage na FB „Sztetl Mszana Dolna”. Podejmujemy inicjatywy upamiętniające: Ofiary Holokaustu przez nazwanie ich imieniem alejki prowadzącej do zbiorowej mogiły na Pańskim (2012 r.), mszańskiej synagogi tablicą pamiątkową (2020 r.), Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, Stefanii i Józefa Wacławików Drzewem Pamięci (2020 r.), oznaczenie mogił Ofiar z okresu okupacji grzebanych na terenie cmentarza żydowskiego – z Fundacją „Zapomniane” (2020 r.) oraz postawienie dla nich wspólnego nagrobka w kształcie macewy, z wypisanymi nazwiskami Ofiar, które udało się ustalić (2022 r.), remont pomnika na zbiorowej mogile Żydów na Pańskim oraz oddzielenie rzeczywistego miejsca ich pochówku kamiennymi słupkami z liną (2022 r.). Przywróciliśmy także po 80 latach imiona ponad tysiącowi Ofiar Zagłady w Mszanie Dolnej: w 2023 r. Postawiliśmy dla nich granitową tablicy w miejscu najwięszej zbrodni z 19.08.1942 r. na Pańskim, z imionami i nazwiskami i wiekiem każdego z zamordowanych. Podjęliśmy także renowację cmentarza żydowskiego w Mszanie Dolnej, odnawiamy kolejne macewy. Wydaliśmy monografię o tej zabytkowej nakropolii (1. wydanie w 2022; 2. wydanie, rozszerzone w 2023)

15.04.2021 r. została zarejstrowana przez Sąd Rejonowy w Krakowie Fundacja Sztetl Mszana Dolna. Założyliśmy ją i zostaliśmy pierwszymi fundatorami, by móc działać skuteczniej.

Mszana Dolna

Położenie

Mszana Dolna położona jest w Małopolsce, na terenie powiatu limanowskiego, na pograniczu Gorców i Beskidu Wyspowego, w dolinie rzeki Raby i jej dopływu, Mszanki.

Początki Mszany Dolnej

Zapisy o mieście pojawiają się w połowie XIII wieku. 10 maja 1254 roku mowa jest o wsiach, m.in. nad Mszeną – to od nazwy tej rzeki powstała prawdopodobnie nazwa miasta: Mshena. Miasto mieli złożyć cystersi na podstawie przywileju od Władysława Łokietka. Lokacja miasta przez króla Kazimierza Wielkiego przypada na 1345 rok. Istnieje legenda, że Mszana była niegdyś znacznym miastem zwącym się Rosenberg, zniszczonym przez Szwedów. Sama zaś Mszana miała być usadowiona w 2 miejscach: w okolicach Rynku było tak zwane Mieścisko – lokacja cysterska, natomiast w rejonie obecnego Zarabia była założona przez Kazimierza Wielkiego wieś Mszana; obie te części z czasem się połączyły. Ustrój Mszany opierał się na prawie magdeburskim. Mszanie nadano przydomek Dolna po lokacji Mszany Górnej w 1365 roku.

Herb Mszany Dolnej

Czterodzielny herb miasta zawiera w poszczególnych polach: trzy mitry – nawiązanie do cysterskiego rodowodu miasta, fragment muru przypominający o ofosowaniu i ogrodzeniu mieściska, koronowanego orła na świadectwo, że Mszana Dolna była miastem królewskim, któremu Kazimierz Wielki nadal prawo w 1345 roku, do organizowania targów tygodniowych oraz pięciu jarmarków rocznie i baranki nawiązujące do pasterskich tradycji Mszany.

Jak podaje dr Sebastian Flizak, lokalny historyk i etnograf: „ w pierwszej połowie XIX wieku Mszana była ubogą wioszczyną góralską, w której całą inteligencję stanowili proboszcz, nauczyciel, poborca podatkowy i aptekarz. Dopiero po 1850 roku zaczęli osiedlać się w Mszanie ludzie wykształceni w związku z otwieraniem zakładów przemysłowych i urzędów państwowych” S.Flizak, Kronika Mszany Dolnej, s.20

W1880 r. powstała w Mszanie agencja pocztowa z jednym pracownikiem, w 1895 zmieniona na urząd pocztowy. Do Mszany przeniesiono też sąd powiatowy, ze Skrzydlnej. W wydaniu „Gazety Lwowskiej” z 11 kwietnia 1883 r. czytamy, że „wchodzi w życie rozporządzenie C.K. ministerstwa sprawiedliwości z dnia 23 marca 1883 r. nr 4559 względem ustanowienia sądu powiatowego w Mszanie Dolnej w Galicji”.

Mniej więcej w tym samym czasie Michał Ader założył w mieście fabrykę mebli giętych, jako filię swojej fabryki w Jazowsku. Zatem u początków rozwoju przemysłu w mieście stoi inicjatywa żydowska – słynny powojenny „Meblomet” miał bowiem takie właśnie korzenie. Od miejsca lokacji tejże fabryki, do dziś zresztą określa się ten rejon Mszany jako Aderówkę. Fabryka zatrudniała ok. 100 pracowników, „zarobki podobno były niezłe” S.Flizak, op.cit s.21. W 1883 roku przez Mszanę poprowadzono odcinek kolei transwersalnej, co dało początek gwałtownemu jej rozwojowi – m.in. z tego powodu do Mszany z pobliskiego Niedźwiedzia przeprowadziło się kilka znacznych, także żydowskich rodzin. Wśród nich Weissbergerowie.

Mszana Dolna nie posiada opublikowanej całościowej monografii historycznej – nasze główne źródła: „Kronika S.Flizaka i „Kronika” Olgi Illukiewicz istnieją jedynie w postaci maszynopisów.

Literatura cytowana

• Prażak, m.p. (1883). Część Urzędowa. Gazeta Lwowska, 11. kwietnia.
• Flizak, S. (b.r.). Kronika Miasta Mszana Dolna. Nieopublikowany maszynopis.