Cmentarz żydowski w Mszanie Dolnej formalnie odebrany po remoncie!

20/08/2025 | Na stronie od 28/08/2025

Pomyślnie zakończył się remont ogrodzenia cmentarza żydowskiego w Mszanie Dolnej oraz renowacja kolejnych 22 zabytkowych macew.

Ciężar remontu podjęła nasza Fundacja Sztetl Mszana Dolna, dzięki uzyskanemu wraz z Miastem Mszana Dolna, rządowemu dofinansowaniu z funduszu odbudowy zabytków. Mszańska nekropolia jest bowiem równocześnie XIX-wiecznym zabytkiem.

Prace trwały wiele miesięcy, a przeszkód nie brakowało - włącznie z rozkopaniem przez remont trakcji kolejowej, dojazdu do cmentarza, który praktycznie uniemożliwiał prace, a warunkiem wypłaty wykonawcom środków pieniężnych z dofinansowania, był obligujący termin, który niebawem mija. Na wszelkie działania musieliśmy też mieć formalną zgodę Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Gminy Wyznaniowej, Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy i innych urzędów.

A jednak się udało! Prace prowadziły firmy: KonsArt Marka Sawickiego - konserwatorskie, renowacja zabytkowych macew, oraz Milbart Piotra Krzysztofiaka - remont ogrodzenia.

Oficjalny odbiór formalny, z udziałem Urzędu Konserwatora Zabytków w Nowym Sączu, Urzędu Miasta oraz wykonawców remontu i renowacji, miał miejsce dziś, 20.08.2025 r. i zakończył się pomyślnie – nikt nie zgłosił wątpliwości, wręcz przeciwnie – usłyszeliśmy wiele pochlebnych słów i gratulacji.

Uroczyste otwarcie cmentarza po remoncie miało miejsce 3 dni wcześniej, podczas ceremonii 83. Rocznicy Zagłady w Mszanie Dolnej. Cmentarz jest bowiem także miejscem martyrologii - spoczywa tu kilkadziesiąt Ofiar Zagłady, niektóre zamordowane właśnie w tym miejscu.

Podczas niedzielnych obchodów, symbolicznego otwarcia bramy odnowionej nekropolii, dokonała Pani Ewa Poray-Zbrożek, Sekretarz Miasta Mszana Dolna oraz wiceprezes Fundacji Sztetl Mszana Dolna, Marek Rekucki; osoba, dzięki której to wszystko było możliwe: wykonał ogrom pracy, pokonał niezliczone trudności, poświęcił miesiące pracy, dziesiątki wyjazdów, by to ważne i niełatwe przedsięwzięcie doprowadzić do końca.

Nową, uaktualnioną tablicę informacyjną, odsłonili pracujący przy całym projekcie, młodzi członkowie Fundacji, Rachela i Jakub Antosz-Rekuccy.

Po oficjalnym otwarciu, zgromadzeni uczestnicy mogli podziwiać naprawdę spektakularne wyniki remontu i renowacji. Teraz pozostaje jedynie starać się o nowe dofinansowania, by pozostałe zabytkowe macewy odzyskały blask i zostały uratowane przed zatarciem/zapomnieniem.

Dziękujemy najserdeczniej wykonawcom: firmie konserwatorskiej KonsArt Marka Sawickiego, Milbart Piotra Krzysztofiaka oraz wolontariuszom, którzy wraz z nami dbają o cmentarz i przygotowali go na niedzielne uroczystości. Nasza wdzięczność należy się także uczestnikom aukcji internetowych, za pomocą których zbieraliśmy fundusze na dodatkowe wydatki, jak np. przywrócenie rozkopanego przy remoncie torowiska, dojazdu, który w ogóle umożliwił prace. Dziękujemy także za indywidualne wpłaty na ten cel.

Przypomnijmy, że cmentarz żydowski w Mszanie Dolnej, to zabytek z XIX w. Podczas II wojny światowej i po niej, był dewastowany i rabowany. Gmina przeznaczyła go pod zalesienie, zarastał chaszczami, pasły się tu krowy. Pierwszą osobą, która ratowała nekropolię, był ocalony z Zagłady Lejb Gatterer, który w 1991 r. ufundował ogrodzenie, postawienie i posklejanie przewróconych i rozbitych nagrobków. Ślady tej pracy widoczne są do dziś. Jednak po latach ogrodzenie zaczęło się kruszyć i rozpadać, metalowe przęsła odpadały, a macewy niszczały; trzeba było pilnie podjąć kroki do ratowania tego ważnego dla historii miasta, miejsca. Jesteśmy ogromnie szczęśliwi, że udało się wyremontować całkowicie ogrodzenie cmentarza oraz dokonać renowacji większości nagrobków. Będziemy starali się doprowadzić to dzieło do końca, tak, by wszystkie macewy mogły być odnowione.

Dofinansowane ze środków Rządowego Programu Odbudowy Zabytków
Wartość dofinansowania 488040 złotych
Całkowita wartość zadania 498000 złotych
Dofinansowanie w kwocie 10 tys. zł przekazał też na ten cel Powiat Limanowski

Więcej:

Sztetl Mszana Dolna

Idea

Jesteśmy rodziną i grupą przyjaciół, którym leży na sercu ocalenie pamięci po mszańskich Żydach i budowanie przyjaznych relacji z nielicznymi potomkami ocalonych. Dbamy o miejsca pamięci i męczeństwa mszańskich Żydów, organizujemy obchody rocznic Zagłady w naszym mieście, Dni Pamięci, spacery pamięci. Sadzimy z młodzieżą cebulki krokusów na miejscach zbiorowych mordów, by upamiętnić nieletnie Ofiary. Co tydzień zapalamy szabatowe świece i pieczemy chałkę, a podczas Chanuki w naszym oknie przez 8 wieczorów płonie chanukija – to wszystko jako wyraz pamięci, dla i za mszańskich Żydów, niezgoda na to, co się z nimi stało. Szukamy i utrzymujemy kontakty z potomkami ocalonych. Prowadzimy fanpage na FB „Sztetl Mszana Dolna”. Podejmujemy inicjatywy upamiętniające: Ofiary Holokaustu przez nazwanie ich imieniem alejki prowadzącej do zbiorowej mogiły na Pańskim (2012 r.), mszańskiej synagogi tablicą pamiątkową (2020 r.), Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, Stefanii i Józefa Wacławików Drzewem Pamięci (2020 r.), oznaczenie mogił Ofiar z okresu okupacji grzebanych na terenie cmentarza żydowskiego – z Fundacją „Zapomniane” (2020 r.) oraz postawienie dla nich wspólnego nagrobka w kształcie macewy, z wypisanymi nazwiskami Ofiar, które udało się ustalić (2022 r.), remont pomnika na zbiorowej mogile Żydów na Pańskim oraz oddzielenie rzeczywistego miejsca ich pochówku kamiennymi słupkami z liną (2022 r.). Przywróciliśmy także po 80 latach imiona ponad tysiącowi Ofiar Zagłady w Mszanie Dolnej: w 2023 r. Postawiliśmy dla nich granitową tablicy w miejscu najwięszej zbrodni z 19.08.1942 r. na Pańskim, z imionami i nazwiskami i wiekiem każdego z zamordowanych. Podjęliśmy także renowację cmentarza żydowskiego w Mszanie Dolnej, odnawiamy kolejne macewy. Wydaliśmy monografię o tej zabytkowej nakropolii (1. wydanie w 2022; 2. wydanie, rozszerzone w 2023)

15.04.2021 r. została zarejstrowana przez Sąd Rejonowy w Krakowie Fundacja Sztetl Mszana Dolna. Założyliśmy ją i zostaliśmy pierwszymi fundatorami, by móc działać skuteczniej.

Mszana Dolna

Położenie

Mszana Dolna położona jest w Małopolsce, na terenie powiatu limanowskiego, na pograniczu Gorców i Beskidu Wyspowego, w dolinie rzeki Raby i jej dopływu, Mszanki.

Początki Mszany Dolnej

Zapisy o mieście pojawiają się w połowie XIII wieku. 10 maja 1254 roku mowa jest o wsiach, m.in. nad Mszeną – to od nazwy tej rzeki powstała prawdopodobnie nazwa miasta: Mshena. Miasto mieli złożyć cystersi na podstawie przywileju od Władysława Łokietka. Lokacja miasta przez króla Kazimierza Wielkiego przypada na 1345 rok. Istnieje legenda, że Mszana była niegdyś znacznym miastem zwącym się Rosenberg, zniszczonym przez Szwedów. Sama zaś Mszana miała być usadowiona w 2 miejscach: w okolicach Rynku było tak zwane Mieścisko – lokacja cysterska, natomiast w rejonie obecnego Zarabia była założona przez Kazimierza Wielkiego wieś Mszana; obie te części z czasem się połączyły. Ustrój Mszany opierał się na prawie magdeburskim. Mszanie nadano przydomek Dolna po lokacji Mszany Górnej w 1365 roku.

Herb Mszany Dolnej

Czterodzielny herb miasta zawiera w poszczególnych polach: trzy mitry – nawiązanie do cysterskiego rodowodu miasta, fragment muru przypominający o ofosowaniu i ogrodzeniu mieściska, koronowanego orła na świadectwo, że Mszana Dolna była miastem królewskim, któremu Kazimierz Wielki nadal prawo w 1345 roku, do organizowania targów tygodniowych oraz pięciu jarmarków rocznie i baranki nawiązujące do pasterskich tradycji Mszany.

Jak podaje dr Sebastian Flizak, lokalny historyk i etnograf: „ w pierwszej połowie XIX wieku Mszana była ubogą wioszczyną góralską, w której całą inteligencję stanowili proboszcz, nauczyciel, poborca podatkowy i aptekarz. Dopiero po 1850 roku zaczęli osiedlać się w Mszanie ludzie wykształceni w związku z otwieraniem zakładów przemysłowych i urzędów państwowych” S.Flizak, Kronika Mszany Dolnej, s.20

W1880 r. powstała w Mszanie agencja pocztowa z jednym pracownikiem, w 1895 zmieniona na urząd pocztowy. Do Mszany przeniesiono też sąd powiatowy, ze Skrzydlnej. W wydaniu „Gazety Lwowskiej” z 11 kwietnia 1883 r. czytamy, że „wchodzi w życie rozporządzenie C.K. ministerstwa sprawiedliwości z dnia 23 marca 1883 r. nr 4559 względem ustanowienia sądu powiatowego w Mszanie Dolnej w Galicji”.

Mniej więcej w tym samym czasie Michał Ader założył w mieście fabrykę mebli giętych, jako filię swojej fabryki w Jazowsku. Zatem u początków rozwoju przemysłu w mieście stoi inicjatywa żydowska – słynny powojenny „Meblomet” miał bowiem takie właśnie korzenie. Od miejsca lokacji tejże fabryki, do dziś zresztą określa się ten rejon Mszany jako Aderówkę. Fabryka zatrudniała ok. 100 pracowników, „zarobki podobno były niezłe” S.Flizak, op.cit s.21. W 1883 roku przez Mszanę poprowadzono odcinek kolei transwersalnej, co dało początek gwałtownemu jej rozwojowi – m.in. z tego powodu do Mszany z pobliskiego Niedźwiedzia przeprowadziło się kilka znacznych, także żydowskich rodzin. Wśród nich Weissbergerowie.

Mszana Dolna nie posiada opublikowanej całościowej monografii historycznej – nasze główne źródła: „Kronika S.Flizaka i „Kronika” Olgi Illukiewicz istnieją jedynie w postaci maszynopisów.

Literatura cytowana

Prażak, m.p. (1883). Część Urzędowa. Gazeta Lwowska, 11. kwietnia.
Flizak, S. (b.r.). Kronika Miasta Mszana Dolna. Nieopublikowany maszynopis.