Pod wspólnym niebem (część 1)
22/03/2020 | Na stronie od 22/03/2020
Źródło: Jednota NR 1/2020, s. 29–33
W styczniu minęła 75. rocznica wyzwolenia niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz-Birkenau. Zagłada Żydów dokonana podczas drugiej wojny światowej jest wydarzeniem wyjątkowym, które przyniosło nieodwracalne zmiany na wielu płaszczyznach życia społecznego. W JEDNOCIE nr 1/2020 piszemy o tym, jak doświadczenie to zmieniło myślenie teologiczne, wymusiło przełom w relacjach chrześcijańsko-żydowskich, wystawiło na próbę moralność wielu ludzi czy postawiło nowe wyzwania. Po Auschwitz nic już bowiem nie jest takie samo.
Ewa Jóźwiak
Podstawową rzeczą, o której należy pamiętać, gdy mówimy o dialogu chrześcijańsko-żydowskim jest brak proporcji, bowiem chrześcijaństwo potrzebuje judaizmu, aby w sposób prawidłowy budować swoją tożsamość, a judaizm do określenia swojej tożsamości nie potrzebuje chrześcijaństwa. Istnieje również inna dysproporcja: dotycząca stosunku obu religii do siebie nawzajem, tworzenia teologii i wynikającej z niej praktyki. Kolejną dysproporcją, o której przypominają zawsze partnerzy żydowscy dialogu, jest dysproporcja winy (antyjudaizm i nauczanie pogardy w nauczaniu kościelnym). Auschwitz i to, co Auschwitz symbolizuje – dokonana na Żydach nazistowska Zagłada, zwana też Holokaustem lub Szoa – są argumentami rozstrzygającymi na rzecz kwestionowania antyżydowskiego nurtu chrześcijańskiej tradycji teologicznej.
Przełom w relacjach chrześcijańsko-żydowskich stanowiła druga wojna światowa, która przyniosła bezprecedensową w dziejach zagładę Żydów – Szoa. Wydarzenie to stanowiło bardzo wyraźną cezurę i przyniosło nawet w najbardziej fundamentalistycznych kręgach powód do głębokiej refleksji i reorientacji w myśleniu i nauczaniu o Żydach i judaizmie.
„Po II wojnie światowej nie wolno myśleć, mówić i pisać o Żydach tak samo, jak przedtem, jakby się nic nie wydarzyło – pisze ks. Waldemar Chrostowski we „Wstępie” do „Traktatu o Żydach” Franza Mussnera. – Aczkolwiek Szoa jest rezultatem nazistowskiego programu nienawiści i dziełem zbrodniczego systemu terroru i pogardy wobec człowieka, chrześcijanie nie mogą wobec okropności Szoa przechodzić obojętnie. Chrześcijańska teologia musi w nowy sposób spojrzeć na Żydów i judaizm, definitywnie porzucając wielowiekowe »nauczanie pogardy« (Jules Isaac) na korzyść postawy wyrażającej szacunek i miłość wobec »starszych braci« w wierze”[1].
Antysemityzm i antyjudaizm
Wiele tomów napisano na temat obecnego przez całe wieki w teologii chrześcijańskiej nauczania pogardy w stosunku do Żydów czy wręcz chrześcijańskiego antyjudaizmu w teologii i praktyce kościelnej.
W nauczaniu Jana Kalwina nie było żadnej antyjudaistycznej albo antysemickiej wypowiedzi. Reformator zachęca i wzywa, abyśmy traktowali Żydów jako starszych braci w wierze i szanowali ich. W 180 fragmentach dzieł Kalwina pojawiają się jego poglądy na temat Żydów – zawsze w egzegezie tekstów biblijnych. W 1540 r. Kalwin napisał w komentarzu do Listu do Rzymian, że lud żydowski epoki pobiblijnej jest dalej ludem Bożym. Był zdania, że Bóg zawarł przymierze z Żydami na zawsze, a niewierność Żydów nie była w stanie naruszyć wierności Bożej. W związku z tym, ponieważ istnieje nadzieja dla Izraela, nie wolno nam pogardzać Żydami. Z kolei w „Institutio Religionis Christianae” i komentarzu do dwunastu proroków mniejszych (1564) Kalwin napisał, że Żydzi są pierworodnymi dziedzicami Ewangelii i dzielą z poganami sytuację oskarżonych, ale jedni i drudzy mają taki sam dostęp do zbawienia. Reformator był zdania, że z powodu obietnicy jest obecne ciągle wśród Żydów Boże błogosławieństwo łaski.
Tak więc zanim jeszcze Zagłada się dokonała, w Kościele Ewangelicko-Reformowanym w Polsce byli duchowni i świeccy, którzy ostro się przeciwstawiali antysemityzmowi. I tak ks. Wiktor Buksbazen – konwertyta z judaizmu, który poświęcił się pracy misyjnej wśród Żydów –na łamach JEDNOTY już w 1933 r. zwracał uwagę, że sam Jezus Chrystus pochodził z narodu żydowskiego, jak również że apostołowie byli Żydami i gorąco miłowali swój naród, w związku z tym niedopuszczalne jest głoszenie „rasowych bredni”, jak to czynili w tym czasie niektórzy Niemcy, widzący w Jezusie Chrystusie Aryjczyka. „Gdyby Jezus Chrystus, znów przyjąwszy skromną postać galilejskiego Żyda, którą nosił podczas swej ziemskiej wędrówki, przybył dzisiaj do Niemiec i zaczął głosić Ewangelię, to zdaje mi się, że wnet znalazłby się w obozie koncentracyjnym[2], przedewszystkiem jako Żyd, a potem jako pacyfista i siewca niebezpiecznych nauk, niezgodnych z duchem germańskim” – pisał ks. Buksbazen[3]. Również na łamach JEDNOTY w tym samym roku ukazały się artykuły pióra Pawła Hulki-Laskowskiego[4] czy ks. Emila Jelinka[5], w których autorzy odwoływali się do stanowiska Karla Bartha poddającego krytyce postawę i działalność „niemieckich chrześcijan” (Deutsche Christen). Były to teksty z trwogą referujące wzrastający antysemityzm i bratanie się niemieckiego Kościoła ewangelickiego z nazizmem oraz hołdowanie polityce rasistowskiej. Wspomniany już Hulka-Laskowski, piszący na łamach czasopisma również pod pseudonimami J. Oścień[6], T. Gruda[7] i Lector, w artykule „Paragraf aryjski” pisał: „Jeśli chodzi o zasady chrześcijańskie, taka polityka rasistyczna przeczy im bezwzględnie. Trzeba wybierać: albo rasizm, albo chrześcijaństwo”[8].
W Niemczech przeciw antysemityzmowi występował Kościół Wyznający – m.in. ks. Hans Asmussen, później ks. Martin Niemöller, ks. Dietrich Bohnhoeffer i wspomniany już ks. Karl Barth występowali przeciwko tzw. paragrafom aryjskim (wykluczającym z Kościoła osoby pochodzenia żydowskiego), pisząc Deklarację z Barmen (1934 r.)[9].
Początek dialogu
Za oficjalny początek dialogu chrześcijańsko-żydowskiego należy przyjąć konferencję w Seelisbergu w 1947 r., podczas której przedstawiciele judaizmu, protestantyzmu i katolicyzmu dyskutowali nad naturą antysemityzmu okresu drugiej wojny światowej. Konferencję tę zorganizowała Międzynarodowa Rada Chrześcijan i Żydów (International Council of Christians and Jews). Wcześniej ta sama rada przygotowała analogiczną konferencję w Oxfordzie (1946). Co ciekawe, nie od początku ta działalność znalazła aprobatę Rzymu[10].
Przyszedł czas na radykalne odrzucenie antysemityzmu, odniesienie się do Szoa, stanowiącego niemal całkowite wyniszczenie narodu żydowskiego. Konieczne było zajęcie stanowiska odnośnie do powstałego w 1948 r. państwa Izrael, poszukiwano też na nowo znaczenia narodu żydowskiego dla chrześcijaństwa, jego roli i miejsca w teologii zbawienia.
Po stronie żydowskiej powstała tzw. teologia po Auschwitz, a lata inicjatyw chrześcijańskich i radykalna zmiana nauczania o Żydach i judaizmie przyniosły otwarcie ze strony Żydów.
Światowa Rada Kościołów
Zagadnienia dotyczące Żydów zawsze były obecne w pracach Światowej Rady Kościołów (ŚRK), powstałej w 1948 r. w Amsterdamie. Początkowo nie powołano specjalnej komórki zajmującej się tą tematyką. Gdy w 1961 r. do ŚRK dołączyła Międzynarodowa Rada Misyjna, istniejący w jej ramach Komitet ds. Chrześcijańskiej Postawy Wobec Żydów, utworzony w 1931 r., przekształcony został w Komitet ds. Kościoła i Narodu Żydowskiego. Od 1971 r. problematyką teologicznego znaczenia narodu żydowskiego dla chrześcijan zajmowała się Grupa Konsultacyjna ds. Narodu Żydowskiego. Opracowała ona trzy dokumenty na temat Żydów.
W okresie początkowym, tj. podczas trzech pierwszych Zgromadzeń Ogólnych (Amsterdam 1948, Evanston 1954 i New Delhi 1961) podejmowano zagadnienia polityczne i tematykę dotyczącą teologicznego znaczenia Żydów dla chrześcijan[11]. Od początku zajmowano się problemem antysemityzmu, potępiając go. Nie bez znaczenia jest tutaj pionierska rola ŚRK, ponieważ, jak na to zwrócił uwagę Grzegorz Ignatowski, „niemal identyczne sformułowania z pierwszego Zgromadzenia Ogólnego znalazły się w wypowiedziach Jana Pawła II i innych dokumentach Kościoła rzymskokatolickiego”[12].
Zagadnienia teologiczne ważne dla dialogu chrześcijańsko-żydowskiego rozważane były też przez Komitet Łączności, w skład którego wchodzili przedstawiciele ŚRK i głównych organizacji żydowskich, działający w ramach Międzynarodowego Komitetu ds. Dialogu Międzyreligijnego[13].
Kościół rzymskokatolicki
Przed soborem watykańskim II katolicyzm cechowało poczucie wyższości nad innymi religiami, co było wynikiem nauczania o swym boskim pochodzeniu oraz o posiadaniu pełni łaski i prawdy, które zostały temu Kościołowi powierzone przez samego Boga. Z tym łączy się poczucie całkowitej samowystarczalności w zakresie życia religijnego (teza, że poza Kościołem rzymskokatolickim nie ma zbawienia) i negatywna ocena wartości religii niechrześcijańskich.
Dokumentem, który stanowił przełom w teologii Kościoła rzymskokatolickiego w stosunku do Żydów i judaizmu jest „Nostra aetate – Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich” soboru watykańskiego II (DRN), wydana w 1965 r. Dokument ten zawiera teologiczne kompendium „nowego myślenia o Żydach i judaizmie, które Kościół przedkłada swoim wiernym”[14].
Kolejne watykańskie dokumenty to: „Wskazówki i sugestie w sprawie wprowadzenia w życie deklaracji soborowej Nostra aetete nr 4” (Komisja Stolicy Apostolskiej ds. Stosunków religijnych z Judaizmem, 1974), „Postawa Kościoła wobec wyznawców innych religii” (Sekretariat dla Niechrześcijan, 1985), oraz dokument „Żydzi i judaizm w głoszeniu Słowa Bożego i katechezie Kościoła katolickiego. Wskazówki do właściwego przestrzegania tych zagadnień” (Komisja Stolicy Apostolskiej ds. Stosunków Religijnych z Judaizmem 1985).
Do tematyki tej w swoim nauczaniu i przemówieniach nawiązywał również papież Jan Paweł II (np. fragmenty encykliki Solicitudo rei socialis z 1987 r. oraz liczne przemówienia i homilie[15]). Tradycję poprzednika kontynuował papież Benedykt XVI[16], podjął ją również papież Franciszek.
Kościoły ewangelickie
Światowa Federacja Luterańska (ŚFL) opublikowała raport Komitetu Zgromadzenia Ogólnego ŚFL ds. Kościoła i Żydów[17] będący skrótowym podsumowaniem prac z lat 1977–1984. Szerokie omówienie wspomnianych prac znajduje się w dokumencie „The Significance of Judaism for the Life and Mission of the Church” [Znaczenie judaizmu dla życia i misji Kościoła][18]. Z kolei w 1983 r. został ogłoszony raport z konsultacji prowadzonych w Sztokholmie pomiędzy Międzynarodowym Żydowskim Komitetem Konsultacji Międzyreligijnych (IJCIC) i ŚFL zatytułowany „Luter, luteranizm i Żydzi”[19]. Dokument ten, jak podkreślano, oznaczał historyczny przełom w relacjach żydowsko-luterańskich, ze względu na to, że zarówno samo spotkanie, jak i sam dokument „odnosiły się do najbardziej krytycznego problemu w naszej wspólnej historii i czyniły to w duchu pojednania i nadziei”[20].
Ważnym impulsem do odniesienia się do antyjudaizmu Marcina Lutra stał się jubileusz 500 lat reformacji obchodzony w roku 2017. Z tej okazji przygotowując się do wspomnianego jubileuszu Kościół Ewangelicki w Hesji i Nassau (EKHN) przyjął 21 listopada 2014 r. rezolucję zatytułowaną „Tak zwane »pisma żydowskie« Marcina Lutra w świetle Oświadczenia Doktrynalnego EKHN (1991) i Jubileuszu Reformacji (2017)”[21]. W dokumencie przypomniano, że stanowisko Lutra zawiera w sobie „współczesny mu i rozpowszechniony wówczas antyjudaizm, połączony z centralnymi poglądami jego teologii, w szczególności z nauką o usprawiedliwieniu, oraz daje wskazówki co do postępowania, z których mógł skorzystać ludowy antysemityzm”[22]. Podkreślono też, że reformator tworzył swoje „pisma żydowskie” nie mając bliższych kontaktów z Żydami i nie starał się ich poznać. Zwrócono uwagę, że pisma te nie doczekały się szerszej recepcji aż do XIX w., a w okresie pietyzmu nowa eschatologia kazała oczekiwać nawrócenia się Żydów na chrześcijaństwo. Dopiero w XX w. „po I wojnie światowej, a w szczególności wśród narodowosocjalistycznych przeciwników i zwolenników chrześcijaństwa, odwołania do tych pism zyskały na znaczeniu; miały one także wpływ na wykład Pisma Świętego przez chrześcijańskich komentatorów, w szczególności w niemieckim kręgu kulturowym” – czytamy w dokumencie[23]. Rezolucja zwraca uwagę, że interpretacja tzw. mesjanistycznych perykop Starego Testamentu „nie jest zgodna ze współczesną historyczno-krytyczną egzegezą, a w szczególności z wieloznacznością biblijnych tekstów, jak postrzega je estetyka recepcji”[24]. W przywołanym dokumencie EKHN podkreśla ponadto, że stosunek reformatora do współczesnych mu Żydów „jest nie do pogodzenia ze świadectwem Pisma o trwałym wybraniu Izraela”[25].
Z kolei Synod Ewangelickiego Kościoła Niemiec (EKD) i Konferencja Biskupów Zjednoczonego Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego Niemiec (VELKD) wydały 11 listopada 2015 r. oświadczenie „Marcin Luter i Żydzi. Konieczne przypomnienie z okazji jubileuszu reformacji. Deklaracja niemieckich ewangelików”[26]. Kościoły podkreślają w dokumencie, że są odpowiedzialne za wyjaśnienie, „w jaki sposób posługujemy się z wrogimi wobec Żydów wypowiedziami okresu reformacji oraz skutkami ich oddziaływania i recepcji”[27]. Zadają sobie też pytanie, na ile „sprzyjały one antyżydowskiej postawie w Kościele ewangelickim i jak można ją dzisiaj przezwyciężyć”[28]. Kościoły stwierdzają wyraźnie, że „Lutra wizja żydostwa i jego inwektywy wymierzone w Żydów są według naszego dzisiejszego rozumienia sprzeczne z wiarą w jednego Boga, który objawił się w Żydzie Jezusie. Stosownie do tego jego ocena Izraela nie jest zgodna z biblijnymi wypowiedziami na temat Bożej wierności wobec przymierza z Jego ludem i trwałego wybrania Izraela”[29].
Bardzo ważnym dokumentem opracowanym przez Wspólnotę Kościołów Ewangelickich w Europie (WKEE, do 2003 r. – Leuenberską Wspólnotę Kościołów, LWK) jest dokument z 2002 r. „Kościół i Izrael”. W pracach nad jego powstaniem brał udział ks. Roman Lipiński z Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP.
Dokumenty ekumeniczne
Jak blisko dialogowi chrześcijańsko-żydowskiemu do ekumenizmu niech świadczy „Karta Ekumeniczna. Wytyczne dla wzrastającej współpracy pomiędzy Kościołami w Europie” przyjęta w 2001 r. wspólnie przez Konferencję Kościołów Europejskich (KKE) oraz Radę Konferencji Episkopatów Europy (CCEE). W dokumencie oba gremia podkreśliły, że chrześcijan z ludem Izraela łączy wyjątkowa więź. Autorzy dokumentu napisali: „Wyrażamy żal z powodu wszelkich przejawów antysemityzmu oraz potępiamy towarzyszące im wybuchy nienawiści i prześladowania. Za antyjudaizm chrześcijański prosimy Boga o przebaczenie, a nasze żydowskie siostry i naszych żydowskich braci o pojednanie”[30]. Dokument zawiera również zobowiązanie do przeciwstawiania się wszelkim formom antysemityzmu i antyjudaizmu w Kościele i społeczeństwie.
Perspektywa żydowska
Punktem zwrotnym historycznego i teologicznego myślenia stało się dla Żydów Auschwitz – symbol Zagłady. Otwarcie się chrześcijan na Żydów, przewartościowanie myślenia i zmiana nauczania, rozpoczęcie żmudnego procesu dialogu przyniosło po latach roszczeń i nieufności dobre owoce. 10 września 2000 r. „New York Times” opublikował„Oświadczenie 170 rabinów i teologów żydowskich Dabru emet – powiedzcie prawdę”[31]. Dokument ten omawia osiem następujących tematów:
-
Żydzi i chrześcijanie czczą tego samego Boga.
-
Żydzi i chrześcijanie uważają za autorytet tę samą księgę – Biblię.
-
Chrześcijanie mogą respektować żydowskie prawa do Ziemi Izraela.
-
Żydzi i chrześcijanie przyjmują zasady moralne Tory.
-
Nazizm nie był fenomenem chrześcijańskim.
-
Różnica pomiędzy Żydami a chrześcijanami nie może być przezwyciężona siłami ludzkimi. Stanie się to, gdy Bóg zbawi cały świat, jak obiecuje Pismo.
-
Nowe stosunki między Żydami a chrześcijanami nie osłabią żydowskich praktyk religijnych.
-
Żydzi i chrześcijanie muszą razem pracować na rzecz sprawiedliwości i pokoju.
Dokument „Dabru emet – powiedzcie prawdę” jest pozytywnym przełomem w dziejach wzajemnych relacji chrześcijańsko-żydowskich. Po raz pierwszy strona żydowska przezwyciężyła obciążenia przeszłości, wyraża nową postawę i – na co ma nadzieję Stanisław Krajewski komentując dokument – „ułatwi Żydom pozytywne mówienie o chrześcijaństwie i wpłynie na przyspieszenie ewolucji postaw. To, co było znane głównie Żydom poważnie zaangażowanym w dialog z chrześcijaństwem, stało się dostępne powszechnie”[32].
W 2002 r. członkowie amerykańskiej ekumenicznej Grupy Uczonych Chrześcijańskich ds. Stosunków Chrześcijańsko-Żydowskich odpowiedzieli na „Dabru emet” dziesięciopunktową rezolucją zatytułowaną „Święty obowiązek – Przemyśleć na nowo relację wiary chrześcijańskiej do Żydów i judaizmu”[33].
W podobnym klimacie, co „Dabru emet”, utrzymane jest też ogłoszone w 2015 r. „Oświadczenie rabinów ortodoksyjnych na temat chrześcijaństwa”[34].
Ewa Jóźwiak – doktor teologii ewangelickiej, prezes Synodu Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP, redaktor naczelna JEDNOTY, działaczka ekumeniczna, członkini Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów
Czytaj też:
- Stanisław Krajewski: Żydowskie interpretacje Zagłady
- Joanna Barcik: O myśleniu, które wyrasta z wstrząsu i milczenia
- Michał Karski: Biblia ich motywowała
- Deklaracja Kościoła Krajowego Lippe z okazji 75. rocznicy wyzwolenia KL Auschwitz-Birkenau
- Tadeusz Zieliński: Ustawa 447 i polski problem
- Jarosław Świderski: Auschwitz – co powinno nam zostać w pamięci?
Przypisy
[1] F. Mussner, „Traktat o Żydach”, Warszawa 1993, s. 7.
[2] Pierwszy obóz koncentracyjny powstał wiosną 1933 r. w Dachau w Bawarii w siedem tygodni po dojściu Hitlera do władzy.
[3] W. Buksbazen, „O chrześcijańskiem stanowisku wobec Żydów”, JEDNOTA 11 (1933), s. 160 (pisownia oryginalna).
[4] P. Hulka-Laskowski, „Przesilenie ewangelicyzmu w Niemczech”, JEDNOTA 11 (1933), s. 161–163.
[5] E. Jelinek, „Swastyka w Kościele”, JEDNOTA 8–9 (1933), s. 116–118 oraz JEDNOTA 10 (1933), s. 144–146; ks. E. Jelinek, „Ewangelisches Kirchenblatt’owi w odpowiedzi”, JEDNOTA 8–9 (1933), s. 129–130.
[6] J. Oścień, „Z Niemiec”, JEDNOTA 10 (1933), s. 146–147.
[7] T. Gruda, „Kościół ewangelicki w Trzeciej Rzeszy”, JEDNOTA 8–9 (1933), s. 119–122.
[8] Lector, „Paragraf aryjski”, JEDNOTA 12 (1933), s. 176–177.
[9] Polskie tłumaczenie Deklaracji z Barmen autorstwa Dariusza Bruncza: (dostęp: 9.03.2020).
[10] Do dziś znaleźć można duchownych katolickich, którzy uważają dialog z Żydami za zdradę Chrystusa. Jednym z nich jest ks. Karol Stehlin FSSPX, członek Bractwa św. Piusa, który w 1999 r. opublikował artykuł „Zdrada Jezusa Chrystusa. Rzecz o dialogu chrześcijańsko-żydowskim”, „Zawsze Wierni” 4 (1999), (dostęp: 19.02.2020). Autor artykułu uważa, że nadal nie do pogodzenia z teologią katolicką jest dialog z wiarołomnymi (perfidia) Żydami.
[11] G. Ignatowski, „Kościoły wobec przejawów antysemityzmu”, Łódź 1999, s. 106.
[12] G. Ignatowski, „Światowa Rada Kościołów a Żydzi”, „Studia i Dokumenty Ekumeniczne” 1 (1998), s. 43.
[13] K. Karski, „Ruch ekumeniczny wobec Żydów”, JEDNOTA 9–10 (1987), s. 16–17.
[14] „Bogactwo bliskości Boga Jedynego. Z ks. Waldemarem Chrostowskim rozmawia Ewa Jóźwiak”, w: „Dzieci Soboru zadają pytania”, Warszawa 1996, s. 251.
[15] Zob. „Żydzi i judaizm w dokumentach Kościoła i nauczaniu Jana Pawła II (1965–1989)”, zebrali i opracowali ks. W. Chrostowski, ks. R. Rubinkiewicz, Warszawa 1990.
[16] Zob. np. „Z nauczania Benedykta XVI”, „Maqom. Biuletyn informacyjny Instytutu dialogu katolicko-judaistycznego” 1–2 (2005), s. 75–84; Przemówienie Benedykta XVI w byłym obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, „Maqom. Biuletyn informacyjny Instytutu dialogu katolicko-judaistycznego” 1–2 (2006), s. 66–71; „Z nauczania Benedykta XVI”, „Maqom. Biuletyn informacyjny Instytutu dialogu katolicko-judaistycznego” 1–2 (2006), s. 101–103.
[17] Dostępny w języku polskim: „Raport Komitetu Zgromadzenia Ogólnego Światowej Federacji Luterańskiej ds. Kościoła i Żydów”, (dostęp: 11.02.2020).
[18] „The Significance of Judaism for the Life and Mission of the Church”, „LWF Studies” (1983).
[19] Polskie tłumaczenie w: G. Ignatowski, „Kościoły... ”, s. 225–229.
[20] Tamże.
[21] Rezolucja Kościoła Ewangelickiego w Hesji i Nassau „Tak zwane »pisma żydowskie« Marcina Lutra w świetle Oświadczenia Doktrynalnego EKHN (1991) i Jubileuszu Reformacji (2017)”, (dostęp: 11.02.2020).
[22] Tamże.
[23] Tamże.
[24] Tamże.
[25] Tamże.
[26] Polskie tłumaczenie dokumentu opublikowano w: „Studia i Dokumenty Ekumeniczne” 2 (2016), s. 57–60.
[27] Tamże, s. 58.
[28] Tamże.
[29] Tamże, s. 59.
[30] „Karta Ekumeniczna. Wytyczne dla wzrastającej współpracy pomiędzy Kościołami w Europie”, https://ekumenia.pl/czytelnia/dokumenty-ekumeniczne/karta-ekumeniczna/ (dostęp: 12.02.2020).
[31] „Dabru emet – powiedzcie prawdę. Oświadczenie 170 rabinów i teologów żydowskich”, tłumaczył Stanisław Krajewski, „Studia i Dokumenty Ekumeniczne” 1 (2001), s. 127–129.
[32] „Komentarz dra Stanisława Krajewskiego, członka Zarządu Związku Gmin Żydowskich w Polsce, współprzewodniczącego Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów”, „Studia i Dokumenty Ekumeniczne” 1 (2001), s. 131.
[33] „Święty obowiązek – Przemyśleć na nowo relację wiary chrześcijańskiej do Żydów i judaizmu. Chrześcijańska odpowiedź na żydowskie oświadczenie Dabru emet”, (dostęp 12.02.2020).
[34] „Oświadczenie rabinów ortodoksyjnych na temat chrześcijaństwa”, (dostęp: 12.02.2020).